Buyruk Kağan
| İltigin Buyruk Nili Kağan | |
|---|---|
 Buyruk Kağan'ın Moğolküre'deki anıtsal heykeli, Sincan, Çin | |
| Hüküm süresi | 8 yıl |
| Taç giymesi | 595 |
| Önce gelen | Tardu |
| Sonra gelen | Arslan Taman Kağan |
| Veliaht(lar) | Taman |
| Doğum | Türk Kağanlığı |
| Ölüm | 598-603 arası, muhtemelen 603[1] |
| Eş(ler)i | Şiang-shi |
| Çocuk(lar)ı | Taman |
| Hanedan | Aşina |
| Babası | Yaŋsu Kağan |
| Dini | Tengricilik |
| Meslek | Devlet yöneticisi, yazar |
İltigin Buyruk Kağan (Eski Türkçe: 
: 
: 
)[2][3] veya Nili Kağan (Çince: 泥利可汗, Pinyin: Nílì kĕhàn),[3] Batı Göktürk Kağanlığı'nın Türk Kağanlığı'ndan ayrıldığı yıllarda yaşamış, 599'da Tulan Kağan'ın ölmesiyle tahtı ele geçirmeye çalışan Göktürk kağanıdır.[4] Buyruk, İli havzası'nda Türk Kağanlığı'nın parçalandığı yıllarda "kağan" unvanı ile hüküm sürmüştür.[5] Ancak hiçbir zaman Batı Göktürk tahtının egemenliğini tam anlamıyla ele geçiremediği düşünülmektedir; bunun için ilk Batı Göktürk kağanı olarak daha çok oğlu Arslan Taman Kağan bilinmektedir.[1] Hakkındaki bilgiler Çin kaynakları ve Soğdca yazılan Moğolküre Yazıtı'ndan elde edilmiştir.[1] Ayrıca Buyruk Kağan'ın Doğu Roma İmparatoru Mauricius'a yazdığı mektup, Türk edebiyatındaki bilinen ilk mektup örneklerinden biridir.[6]
Yaşamı
[değiştir | kaynağı değiştir]Buyruk Kağan, Yaŋsu Kağan'nın oğlu Mukan Kağan'ın ise torunudur. Çin kaynaklarına göre, Buyruk Kağan'ın bir Çin soylusu olan Şiang-shi[7] ile evli olduğu bu konçuyun Buyruk'un ölümünden sonra Basıl Tigin'le evlendiği bilinmektedir.[2] Buyruk'un Çinli konçuydan oğlu ise Taman adıyla bilinmektedir.
Buyruk Kağan'ın yaşamı, dedesi Mukan'ın imparatorluk içerisindeki "Mukan kolu" olarak bilinen etkisini devam ettirebilme çabası ile geçmiştir. Bunun için en büyük mücadeleyi Tardu ile vermiştir.[1] Bunun için de, Tardu'ya karşı çeşitli ittifaklarda bulunmuştur.[8] Tardu'nun Çin seferi sırasında Çin tarafından ordusunun içme suyu zehirlenerek; büyük kayıplar vermesinden sonra kağanlık iddiasında bulunmuştur. Bu olay Moğolküre Yazıtı'nda şöyle anlatılmaktadır:
Mukan Kağan'ın torunu, Çor hükümdarı İltigin Buyruk Kağan, tavşan yılında Muhteşem Kağan Buyruk olarak tahta çıktı.[1]
Buyruk Kağan'ın yaşayabileceği olası tavşan yılları, 571, 583, 595 ve 607'dir.[1] Siyasi olaylar değerlendirildiğinde, Buyruk'un kağanlık iddiasının 595'te olduğu düşünülmektedir. O, 603 yılına kadar ili havzasında hüküm sürmüş; ancak hiçbir zaman kağanlığı egemenliği altına alamadığı için bölgesel bir kağan olarak kalmıştır. Çin casusu Chang Sun Sheng'in çalışmalarıyla kuzeydoğu Türklerinin başlattığı isyandan sonra, 598'de Çin, Türk illerini işgale başlamıştır. Tulan Kağan'ın öldürülmesinden sonra Kara Çürin Kağan kendini kağan ilan etti ve 603'te Buyruk önce esir edilip[9] sonra öldürüldü.[10] 604'te ise Türk Kağanlığı parçalandı. Buyruk Kağan'ın oğlu Taman, 604'te kağanlığın ikiye bölünmesinden sonra Batı kolunun varisi konumunda kaldı.[11]
İmparator Mauricius'a Mektup
[değiştir | kaynağı değiştir]Türkoloji'de daha çok "Mauricius Mektubu" olarak bilinen bu mektubun uzun süre kim tarafından yazıldığı bilinememiştir. Türklerin Doğu Roma İmparatorluğu ile Sasanilere karşı iş birliği yaptığı bilinse de; Türk-Avrupa ilişkisinin ilk yazılı belgesi "Mauricius Mektubu"dur.[6] Bu mektubun 695'te Bizans sarayına ulaştığı bilinmektedir. Bu tarih, Buyruk'un kağanlık iddiasıyla uyuşmaktadır.[12] Bu mektubun, "Mukan Kolu"nun kağanlıktaki etkisini sağlamlaştırmak isteyen Buyruk Kağan tarafından gönderildiği Vaisseriere tarafından kanıtlanmıştır.[13]
Türk kağanı mektuba şöyle başlamaktadır:[14]
Bu özel yılda yaz mevsimi geldiğinde, doğuda Türkler tarafından Chagan olarak kutlanan kağan, imparator Mauricius’a elçiler gönderdi.
Kağan, imparatora seslenirken de kendi adını aktarmamaktadır:
Romalıların kralı, Chagan, yedi ırkın muhteşem hükümdarı ve dünyanın yedi bölgesinin hâkimine.[14]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b c d e f Vaissiere (2011), İlk Türk Hakanlıklarının Tarihi Üzerine Yeni Bilgiler, Ötüken’den İstanbul’a Türkçenin 1290 Yılı (720-2010) Sempozyumu, s. 233-240.
- ^ a b Ersin, Emel (1978), İslâmiyetten Önceki Türk Kültür Tarîhi ve İslâm'a Giriş, Edebiyat Fakültesi Matbaası, s. 235.
- ^ a b Şiren Valilik Yazıtı:「26年後にムカン・カガン（木杆可汗）の孫、神なるニリ･カガン（泥利可汗）…」より [1] 5 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.。
- ^ Wan Huan, “Apa Qaghan, Founder of the Western Turkish Khanate, the Splitting Up of the Turkish Khanate and the Formation of the Western TurkishKhanate”, Social Sciences in China, 1983/2, s. 124-154.
- ^ Öztuna, Yılmaz (1989), Devletler ve Hânedanlar – 3. cilt, s. 144.
- ^ a b Vaissiere (2011), s. 234.
- ^ Prof. Dr. Takashi Osawa. "Batı Göktürk Kağanlığındaki Aşinalı Bir Kağanın Şeceresine Ait Bir Kaynak". 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2016.
- ^ "Göktürk Kağanlığı". 15 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2016.
- ^ Sarbay, Ahmet (2005), Asr-ı Saadet'te Türkler, s. 134.
- ^ Zelyut, Rıza. "Göktürkleri Yıkan Casus". 27 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2016.
- ^ Pala, Ayhan; Orta Asya Tarihi Kronolojisi, s. 478.
- ^ M. Whitby, The Emperor Maurice and his historian: Theophylact Simocattaon Persian and Balkan warfare, Oxford 1988, ss. 315-317.
- ^ Vaissiere (2011), s. 235.
- ^ a b Haussig, Theophylakts Exkurs über die skythischen Völker, Byzantion 23, 1953, s. 275-436.